نویسنده: نبی ساقی

طبقات ناصری، چه از نظر تاریخی و چه به لحاظ ادبی و زبانی، یکی از آثار ماندگار، معروف و مهم زبان فارسی است. این کتاب که اثری در تاریخ عمو شمرده می‌شود، توسط ابوعمر قاضی منهاج‌الدین عثمان بن سراج‌الدین محمد جوزجانی معروف به منهاج‌السراج در سال‌‌ ۶۵۸ ه (۱۲۶۰م) در هندوستان تالیف شده و به ناصرالدین محمود فرزند شمس‌الدین التتمش و برادر سلطان رضیه از سلاطین سلسله ممالیک هند، تقدیم شده است. جوزجانی در سال ۵۸۹ احتمالا در شهر فیروزکوه، پایتخت غور متولد شده است و چون پدر‌بزرگش از ناحیه گوزگانان یا جوزجان امروزی بوده است، لذا به نام جوزجانی شهرت یافته است. (حبیبی، ۱۳۸۹) طبقات ناصری به‌ویژه در مورد تاریخ شنسبیان و امپراتوری غوریان، تاریخ غزنویان متاخر، تاریخ هند و هجوم مغول به خراسان که مولف شخصا شاهد قضایا بوده و حتا در قلعه تولک با مغولان جنگیده است، اهمیت بسیار دارد. نثر کتاب نیز، نثری شیوا، زیبا و ساده است که در ادبیات فارسی، نظیر آن کم‌تر پیدا می‌شود.

نسخه خطی دانشگاه آکسفورد

یکی از نسخه‌های خطی طبقات ناصری از سال ۱۸۴۳ به این سو در کتابخانخ بُدلیَن دانشگاه آکسفورد نگه داری می‌شود. این نسخه از مجموعه غنی ویلیام اوزلی است که در همان سال توسط دانشگاه آکسفورد خریداری شده و به نشانی MS. Ouseley 66-67 نگه‌داری می‌شود.

نسخه، در دو مجلد و دارای جلد مقوایی و سخت است. جلد اول، شامل ۱۹۲ برگ است که تا نیمی از طبقه هفدهم را در بر گرفته است. جلد دوم به‌صورت مسلسل از برگ ۱۹۳ شروع شده و تا آخر، یعنی برگ ۳۸۴ ادامه یافته است. شماره برگ‌ها بعدا و با اعداد انگلیسی و با پنسل یا مداد درج شده و طبق معمولِ نسخه‌های خطی، نه بر‌اساس صفحه که بر‌اساس برگ یا ورق شماره‌گذاری شده است.

نسخه دانشگاه آکسفورد، نسخه کاملی است. فقط صفحه اول آن چهار سطر اول را دارد و بقیه سطور از میان رفته است؛ اما از صفحه دوم تا آخر، نسخه کاملا سالم و خوانا‌ست. گرچه بر تعدادی از برگ‌ها سوراخ‌های کوچکی وجود دارد، اما روی ‌هم ‌رفته این سوراخ‌ها مانع خواندن نسخه نمی‌شود.

هنگام صحافی، در هر جلد دوسه برگ سفید گذاشته شده و سپس متن شروع شده است. در جلد اول، بعد از سه برگ خالی، در سمت چپ در قسمت بالایی صفحه، تنها نام کتاب یعنی «طبقات ناصری» به قلم کاتب درج شده است. در صفحات خالی جلد اول، نوشته‌هایی هم به زبان انگلیسی بعدا درج شده است که شامل نام و نشانی کتاب و نشانی آن در کتاب‌خانه است و ظاهرا هنگام خریداری توسط دانشگاه آکسفورد تحریر شده است. کاغذ نسخه، ضخیم و به رنگ نخودی گل‌دار است که در این‌جا تحت نام عمومی کاغذ شرقی شناخته می‌شود.

قطع نسخه، ۱۲/۲۲ سانتی‌متر است و هر صفحه کامل، ۱۹ سطر را در خود جای داده است. حاشیه سمت راست صفحه راست و حاشیه سمت چپ صفحه چپ، حدود ۳.۵ سانتی‌متر است. حاشیه‌های بالایی و پایینی صفحه، نیز اندکی بیش‌تر از سه سانتی‌متر گذاشته شده است. حاشیه داخلی گرچه بیش‌تر بوده، ولی هنگام صحافی، قدری از حاشیه در شیرازه‌بندی پنهان شده و حدود یک سانتی‌متر یا کم‌تر از آن قابل رویت است. نسخه به‌صورت محکم، صحافی شده است و طبق معمول برای حفظ تسلسل، اولین کلمه صفحه چپ، در حاشیه پایینی صفحه راست ذکر شده است که به آن «رکابه» می‌گویند.

 خط نسخه، نستعلیق ابتدایی اما خوانا‌ست و به جز حرف «پ» و «چ» که یک نقطه دارند، بقیه حروف مطابق دوره‌های بعدی کتابت فارسی، دارای نقطه می‌باشند. حرف «گ» نیز که قدما به‌شکل «ک» می‌نوشتند، در این نسخه به‌صورت قدیم با یک سرکش درج شده است. شجره‌نامه‌ها و دایره اولاد و فتوحات برخی از سلسله‌ها و شاهان به شمول عناوین، به رنگ سرخ نگارش یافته است و بیش‌تر عناوین، چنان‌چه رسم بوده، در وسط سطر به رنگ قرمز درج شده است.

انجامه نسخه عبارت «کتب المنهاج بن سراج فی‌الخامس من شهر ربیع اول سنه ثمان و خمسین و ستمائه. تم» را در خود درج دارد. کلمه «ثمان» یعنی هشت، با خط و رنگ متفاوت در قسمت بالای سطر نوشته شده و نشان می‌دهد که ظاهرا بعدتر اصلاح و جابه‌جا شده است. در مشخصات نسخه در کتاب‌خانه بدلین آمده است که نسخه متعلق به قرن ۷ تا ۱۲ است، اما این زمان‌بندی، مبهم است و گفته نشده است که منظور تاریخ میلادی است یا شمسی. در حالی که تاریخ کتابت سایر نسخه‌ها در کتاب‌خانه بدلین به تاریخ میلادی است.

از انجامه، چنین می‌توان برداشت کرد که نسخه به قلم مولف و یک سال بعد از تالیف کتاب یا بنا بر برخی روایت‌ها در عین سال، کتابت شده است. اما با مرور نسخه متوجه می‌شویم که اشتباهات املایی فراوانی در بخش نام جای‌ها در آن رخ داده و بعید است که به خط مولف کتاب باشد. شاید این نسخه از روی نسخه‌ای کتابت شده که به خط مولف بوده، اما کاتب نام خود و محل کتابت و سال آن را ذکر نکرده است.

نسخه‌های دیگر طبقات ناصری

از طبقات ناصری خلاف برخی کتب دیگر، نسخه‌های خطی اندکی وجود دارد. جورج راورتی، مترجم انگلیسی طبقات ناصری که در سال ۱۸۸۱ کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده و تعلیقات مفصلی هم بر آن نوشته، یاد‌آوری کرده که به ۱۲ نسخه خطی طبقات ناصری در آن زمان دسترسی داشته است. براساس یادآوری راورتی در مقدمه انگلیسی طبقات ناصری، از میان ۱۲ نسخه‌ای که او در آن زمان دسترسی داشته، سه نسخه در روسیه و دانشگاه سنت پترسبورگ، دو نسخه در پاریس و هفت نسخه ظاهرا در انگلستان یا هند آن زمان که بخشی از قلمرو انگلیس بود، نگه‌داری می‌شده است. (راورتی، ۱۸۸۱) در انگلستان به‌صورت مجموعی در حال حاضر سه نسخه طبقات ناصری به‌صورت آنلاین قابل مشاهده است که یکی همین نسخه دانشگاه آکسفورد است و دو نسخه دیگر، یکی نسخه بریتیش لایبرری در بخش نسخه‌های شرق‌شناسی متعلق به قرن ۱۶ میلادی است که در هند نگارش یافته است و دیگری نسخه کتاب‌خانه دانشگاه کمبریج است که در قرن ۱۹ کتابت شده است. اما نظر به ثبت برخی فهرست‌ها و کاتالوگ‌های قدیمی‌تر، دو نسخه‌ از طبقات ناصری در بریتیش موزیم و دو نسخه دیگر در کتاب‌خانه اندیا آفیس نیز موجود بوده است. نسخه‌های خطی و در مجموع کتب بریتیش موزیم، بعدها به بریتیش لایبرری منتقل شده است. البته نسخه‌ای از کتاب «نظام‌التواریخ» قاضی بیضاوی نیز در کتاب‌خانه بدلین دانشگاه آکسفورد موجود است. چون کتاب بیضاوی در موارد بسیاری از روی طبقات ناصری نقل شده است، بنابراین، این نسخه نیز به دلیل یکی بودن محتویات آن، گاهی در جمله نسخه‌های طبقات ناصری دسته‌بندی شده است. از نظام‌التواریخ ممکن است نسخه‌های دیگری نیز در انگلستان موجود باشد که امید‌وارم در جستار جداگانه، به آن‌ها بپردازم.

همچنان براساس یادآوری فهرست نسخه‌های مشترک فارسی پاکستان (جلد دهم: ۸۸- ۸۹) موزیم ملی کراچی از طبقات ناصری، یک نسخه دارد که به سال ۱۹۵۷ میلادی به خط نستعلیق کتابت شده و دانشگاه پنجاب لاهور نیز نسخه نستعلیق بدون تاریخ دارد که احتمالا متعلق به قرون ۱۲ و ۱۳ هجری باشد (منزوی، ۱۹۸۸).

علاوه بر این‌ها، عبدالحی حبیبی از چهار نسخه یاد کرده است که در پاکستان نگه‌داری می‌شود. ممکن است دو نسخه‌ای که در آرشیف‌های پاکستان در بالا شرح داده شد، از میان همین‌ها باشد. حبیبی همچنان از نسخه دیگری یاد‌آوری کرده که در دسترس خودش بوده و از قندهار افغانستان به دست آمده است. نسخه‌ای که حبیبی از آن به‌عنوان منبع اصلی استفاده کرده، همین نسخه‌ای بوده که خودش از قندهار به دست آورده است. قراری که حبیبی شرح می‌دهد، آن نسخه شباهت بسیاری با نسخه دانشگاه آکسفورد دارد، اما نسخه آکسفورد لااقل از سال ۱۸۴۳ در کتاب‌خانه بدلین نگه‌داری می‌شود و نسخه حبیبی باید نسخه دیگری بوده باشد. معلوم نیست که نسخه حبیبی فعلا در کجاست. گفته می‌شود که در آرشیف ملی افغانستان نیز نسخه‌ای از طبقات ناصری وجود دارد، اما فعلا نمی‌توان دانست که هنوز در آن‌جا هست یا خیر. فهرست‌هایی از نسخ خطی آرشیف ملی افغانستان نگارش یافته که معمولا شامل کتب تاریخی نمی‌شود و بیش‌تر به علوم دینی و ادبیات متمرکز است. کپی نسخه طبقات ناصری برلین در آلمان که در طبقه هفدهم چند صفحه کمبود دارد، نزد من موجود است. این نسخه در کاتالوگ ستوری، در مدخل ۱۴ به نام نسخه برلین به شماره ۳۶۷ درج شده که در سال ۸۱۴ هـ ۱۴۱۱- ۱۲ میلادی برای شهزاده بایسنغر تیموری در هرات نوشته شده است. (Storey 1927- 39). همچنان بر‌مبنای کاتالوگ Blochet دو نسخه از طبقات ناصری در کتاب‌خانه ملی پاریس به شماره‌های ۲۴۶ و ۲۴۷ موجود است که متعلق به قرن هفدهم میلادی هستند. (Blochet,1905-12)

ممکن است نسخه‌هایی از طبقات ناصری در ایران، هندوستان، ترکیه، آسیای میانه و جاهای دیگر نیز موجود باشد که ردیابی تمام آن‌ها زمان و فرصت بیش‌تری نیاز دارد.

ویرایش و چاپ طبقات ناصری

اولین نسخه چاپی طبقات ناصری در سال ۱۸۶۴ از طرف انجمن آسیایی بنگال در کلکته هندوستان در کالج پریس به تصحیح کاپیتان ولیام ناسولیس انگلیسی و مولوی خادم‌حسین و مولوی عبدالحی نشر شده است که شامل شش طبقه مرتبط به تاریخ هندوستان است. ناسولیس گفته است که در زمان چاپ کتاب در هند به چهار نسخه دسترسی داشته و بعدا متوجه شده که دو نسخه از روی دو نسخه دیگر کپی شده و در واقع او دو نسخه در اختیار داشته است. بخش‌های دیگری از طبقات ناصری نیز در همین دوره در بمبی در سال ۱۸۹۰ نیز به چاپ رسیده است.

بعد از آن، جلد اول کتاب  توسط پرفیسور عبدالحی حبیبی در سال ۱۳۲۸ در کویته و جلد دوم آن در سال ۱۳۳۳ در لاهور به نشر رسید. سپس هر دو جلد آن در سال ۱۳۴۲ در کابل منتشر شده است. این کتاب بعدتر در سال ۱۳۶۳ توسط انشارات دنیای کتاب از روی چاپ حبیبی در تهران نشر شد و مجددا در سال ۱۳۸۹ توسط انتشارات اساطیر در تهران به نشر رسیده است. خلاصه و بازنویسی طبقات ناصری در سال ۲۰۰۵ توسط ابوالحسن مبیّن نیز توسط نشرات اهل قلم در ایران چاپ شده است. همچنان بنیاد جهان‌داران غوری کتاب را در سال ۲۰۱۲ در کابل بدون تعلیقات و پاورقی‌ها در یک جلد به چاپ رساند که اشتباهات املایی فراوانی به آن راه یافته است. (محمود، ۲۰۱۶)

ترجمه انگلیسی کتاب طبقات ناصری در سال ۱۸۸۱ در دو جلد در لندن نیز به وسیله جورج راورتی چنان‌که اشاره شد، به نشر رسیده و حبیبی هنگام ویرایش کتاب، از آن استفاده کرده است. راورتی در تعلیقات خویش، معلومات و اطلاعات بسیار مفیدی علاوه کرده که در مورد شناخت کتاب طبقات ناصری، مولف کتاب و نام‌ جای‌ها و افرادی که در کتاب ذکر شده، مفید و ارزنده شمرده می‌شود. طبقات ناصری همچنان در سال ۲۰۱۳ توسط بانو عفاف السید زیدان از روی چاپ کابل به شمول تعلیقات آن، به عربی ترجمه و در قاهره نشر شده است (همان: ۲۰۱۶) و در سال ۲۰۰۴ به زبان اردو به وسیله غلام‌رسول مهر در لاهور ترجمه و چاپ شده است. طبقات ناصری البته به زبان روسی نیز ترجمه و نشر شده است. ویرایش‌ها و تعلیقات انجام‌شده به زبان فارسی و سایر زبان‌ها، اهمیت بسیاری دارند و سوال‌های بسیاری را در مورد این کتاب پاسخ داده‌اند، با تمام این‌ها چون هیچ یک از ویراستاران از خود محل نبوده‌‌، در خوانش نام جای‌ها، گاهی اشتباهاتی هم رخ داده (مبیّن، ۱۳۸۸) که امیدواریم روزی، این خلاها نیز برطرف گردد.

مآخذ:

۱- ابوالحسن مبیّن «طبقات ناصری یا تاریخ ایران و اسلام»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، ۲۰/ ۱۲/ ۱۳۸۸، طبقات ناصری یا تاریخ ایران و اسلام (hawzah.net)

۲-  احمد منزوی، «فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان»،  جلد دهم، لاهور، اردو تایپ پریس، ۱۳۶۷‌: ۸۸-۸۹.

۳- عبدالحی حبیی، «طبقات ناصری، جلد دوم»، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۹: ۳۶۶- ۳۷۲.

۴- شاه‌محمود محمود، «چاپ‌های طبقات ناصری»، وب‌سایت جام غور، ۲۳/ ۴/ ۲۰۱۶، چاپ‌های طبقات ناصری – وب‌سایت جام غور (jameghor.com)

۵- منهاج‌السراج جوزجانی، «نسخه خطی طبقات ناصری»، کتاب‌خانه بدلین، دانشگاه آکسفورد به شماره MS Ouseley. 66-67

۶- H.G. Raverty, “Ṭabakāt-ī Nāsīrī”, London, Printed by Gilbert & Rivington, 18181: P. VI- X

۷- C. A. Storey, “Persian Literature” A Bio-bibliographical Survey, Vo.1, Part 1, London, 1927-39: P. 5-7

۸- E. Blochet, “Catalogue des manuscripts Persans de la Bibliotheque National” E. Leroux, Paris, 1905: 195.